Golongan agama merupakan pencetus kesedaran awal tentang nasib bangsa dan negara di Malaysia. JMS 213 SEJARAH POLITIK MALAYSIA MODEN

 Golongan agama merupakan pencetus kesedaran awal tentang nasib bangsa dan negara di Malaysia. Bincangkan.

1.0 Pendahuluan.

Pada pandangan saya, golongan agama sememangnya pencetus nasib bangsa dan Negara di Malaysia. Secara umumnya, golongan agama merupakan golongan yang berkaitan dengan nasionalisme di Tanah Melayu yang sekarang kita kenali sebagai Malaysia. Nasionalisme yang juga dikaitkan dengan “Negara” dan Bangsa”.[1] Nasionalisme bertujuan mewujudkan kebebasan individu dan Negara daripada cengkaman dan kongkongan kuasa asing. Nasionalisme bergerak ke arah pembentukan satu identiti bangsa yang berbudaya tinggi. Semangat nasionalisme pada masa abad ke-20, saya  fokuskan kepada orang melayu kerana pada masa ini mereka adalah penduduk pribumi Tanah Melayu.

Dalam konteks di Tanah Melayu, kesedaran nasionalisme merujuk kepada sesebuah masyarakat yang sedar bahawa mereka di belenggu hidup di bawah penjajahan seperti British dan mereka perlu bertindak untuk memerintah tanah air mereka tanpa diganggu gugat oleh kuasa lain. Menjelang abad ke-20, kebangkitan nasionalisme dalam kalangan orang Melayu semakin meluas dan dikatakan berada ditahap yang matang. W. R. Roff menyatakan bahawa proses perkembangan nasionalisme Melayu dibahagikan kepada tiga tahap yang dipimpin oleh tiga golongan yang mempunyai latar belakang yang berbeza. Pada tahun 1906 sehingga 1926, golongan agama yang berpendidikan Arab telah memainkan peranan dalam perkembangan nasionalisme orang Melayu.[2] Kemudian pada tahun 1926 hingga 1937, golongan berpendidikan Inggeris telah memainkan peranan diikuti oleh golongan yang berpendidikan Melayu pada tahun 1937 hingga 1941. Saya akan memfokuskan kepada soalan iaitu tentang peranan golongan agama dalam menentukan nasib bangsa dan Negara bermula pada tahun 1906 sehingga Tanah Melayu mencapai kemerdekaan.

2.0 Gerakan Islah-Islamiah, 1906-1926.

Terdapat tiga golongan yang memperjuangkan bangsa melayu pada awal abad ke-20. Golongan pertama ialah mereka orang berketerunan Arab yang menjadi pedagang dan peniaga yang berpengaruh di bandar-bandar telah memimpin gerakan yang memperjuangkan pemulihan agama, ekonomi dalam masyarakat Melayu. Golongan kedua adalah jawi peranakan(berketerunan India-Islam yang kebanyakannya terdapat di Pulau Pinang) yang menolong menyebarkan idea-idea pemulihan Islam yang dianjurkan oleh golongan berketerunan Arab itu melalui penerbitan akhbar dan majalah Melayu. Golongan ketiga ialah merupakan golongan pemulih berpendidikan Arab terdiri daripada orang kacukan Arab-Melayu dan Jawi Peranakan yang tinggal di Bandar Singapura. Tetapi antara ketiga-tiga golongan, golongan yang berpendidikan Arab ini yang mula-mula sekali menyuarakan rasa tidak puas hati terhadap keadaan ekonomi dan sosial orang Melayu pada masa itu. Mereka berpendidikan Arab dan melanjutkan pelajaran Islam ke Universiti Al-Azhar di Kaherah, Mesir. Mereka banyak terpengaruh dengan gerakan pemulihan di sana. Mereka dikenali sebagai Kaum Muda. Mereka menyebarkan pemulihan Islam dengan mendirikan sekolah-sekolah agama dan kemudian menerbitkan majalah dan akhbar untuk memberikan kesedaran kepada orang melayu.

2.1      Perjuangan Kaum Muda.

Pada tahun 1906, telah muncul golongan Kaum Muda. Kaum Muda terdiri daripada Syeikh Muhammad Salim Al-Kalali, Syeikh Mohd. Tahir bin Jalaluddin Al-Azhari, dan Sayid Syeikh bin Ahmad Al-Hadi yang berpendidikan Timur Tengah dan berpendidikan Melayu. Mereka merupakan Jawi Peranakan namun mereka telah sebati dengan cara hidup orang Melayu di Tanah Melayu.. Golongan ini kebanyakkannya bukan berdarah Melayu tempatan kecuali Haji Abbas bin Mohd. Taha. Golongan ini digelar golongan Al-Imam kerana mereka telah menjadi pengasas kepada kemunculan majalah Al-Imam. Majalah ini telah diterbitkan oleh Syeikh Muhammad bin Salim Al-Kalali dan diterbitkan pada 27 Julai 1906.[3] Majalah Al-Imam ini membawa maksud pemimpin yang bertepatan dengan tujuan mereka untuk memimpin orang Melayu supaya sedar bahawa negara mereka telah dikuasai oleh bangsa asing dan mereka hanya menjadi penurut perintah walaupun berpijak pada bumi sendiri. Tujuan utamanya yang dinyatakan dalam rencana pertama yang ditulis oleh Syeikh Mohd. Salim Al-Kalali dalam majalah Al-Imam sungguh jelas iaitu “...mengingat mana yang lalai dan menjagakan mereka yang tidur dan menunjukkan mana yang sesat...”[4][Al-Imam adalah merupakan majalah pertama di Tanah Melayu yang mempunyai idea-idea perubahan sosial dan unsur politik.

Kaum Muda berpendapat bahawa kemunduran bangsa Melayu adalah disebabkan oleh kelalaian orang Melayu dengan kehidupan duniawi.[5] Oleh itu, Kaum Muda berasa bertanggungjawab untuk menyedarkan orang Melayu walaupun kebanyakkan golongan ini bukanlah berdarah Melayu. Syeikh Mohd. Salim Al-Kalali menyatakan “Sudah minum kami akan susunya dan telah tumbuh darinya daging darah kami dan telah terbit daripadanya nikmat perhatian kesenangan kami. Tidakkah jadi terhutang kami kepada negerinya dan anak-anaknya”.[6] Kebanyakkan orang Melayu tidak mematuhi ajaran Islam yang sebenar dan melakukan perbuatan yang ditegah dalam Islam.  Itu adalah masalah utama yang menyebabkan tiada perkembangan kemajuan pendidikan, ekonomi, sosial dan politik orang Melayu.      

Kaum Muda cuba menyedarkan Kaum Tua iaitu golongan yang  mencampuradukkan antara tradisional dengan agama melalui majalahnya, Al-Imam. Syed Syeikh Al-Hadi menyatakan bahawa amalan khurafat umat Islam dan sikap statis pemimpin agama yang menjadi punca kejatuhan masyarakat Melayu.[7] Kaum Muda menegaskan bahawa tindakan Kaum Tua telah membawa satu pegangan yang salah sekali gus telah menyebabkan orang Melayu yang keseluruhannya yang merupakan penganut setia Islam sering menyalahtafsirkan ajaran agama pada pengertian yang sebenar.

Melalui Al-Imam, Kaum Muda telah membincangkan tentang pemulihan Islam mengikut ajaran Agama Islam yang sebenar seperti yang terkandung dalam Al-Quran dan Hadis untuk mengatasi kemunduran orang melayu dalam bidang ekonomi, politik dan sosial. Al-Imam mengingatkan orang Melayu tentang bahayanya mengikut ajaran ulama kampung yang diputarbelitkan menjadi penghalang kepada kemajuan dalam masyarakat Melayu.

Kaum Muda menyeru orang Melayu supaya menoleh ke arah Jepun untuk meniliti cara mereka memajukan bangsa dan negaranya.[8] Hal ini kerana orang Jepun menerima pembaharuan dari segi politik, ekonomi dan pertahanan namun tidak sedikit pun membelakangkan agamanya. Situasi ini berbeza sekali dengan pandangan orang Melayu yang menolak sepenuhnya tamadun Barat dan menganggap orang Barat sebagai musuh Islam. Apabila agama diasingkan dengan politik, ekonomi dan juga sosial maka pemikiran dan kemajuan orang Melayu tersekat dalam dunia pembangunan.

A-Imam mengusulkan satu pembaharuan pada sistem pelajaran Islam. Sistem yang diperkenalkan adalah berdasarkan rukun dan hukum Islam yang sebenar.[9] Dasar baru ini , mata pelajaran Bahasa Arab, Bahasa Inggeris, Sains dan Matematik yang berhubungan dengan mata pelajaran moden hendaklah diajar dan menggalakkan pelajar melanjutkan pelajaran ke luar Negara. Ini menunjukkan Al-Imam tidak menentang ilmu pengetahuan dan kemajuan seperti yang disebarkan oleh Barat dan dituduh oleh golonan ulama-ulama kampung.  Kaum Muda  menegaskan kepada orang melayu bahawa pendidikan merupakan salah satu medium penting untuk meninggikan martabat orang Melayu.

Syeikh Muhammad Tahir Jalaluddin Al-Falaki menyatakan bahawa pendidikan ini saling bersangkut paut dengan aspek keagamaan, sosial, politik, dan ekonomi orang Melayu.[10] Pembangunan yang telah disediakan oleh pihak British tidak mencukupi untuk orang Melayu kerana pembangunan ini masih memberi keuntungan kepada pihak British itu sendiri. Kaum Muda memberi penekanan kepada ilmu Sejarah supaya orang Melayu sedar dan mengambil ikhtibar daripada sejarah yang telah berlaku. Kaum Muda menyatakan orang melayu kurang menyedari kepentingan pendidikan disebabkan oleh raja-raja dan pembesar-pembesar Melayu yang tidak menyediakan pelajaran untuk rakyatnya sedangkan mereka mempunyai kuasa untuk memerintah rakyatnya menuntut ilmu kerana mereka golongan yang sangat dihormati. Raja-raja dan orang-orang besar lalai dalam kehidupan mereka yang diselubungi dengan kemewahan dan kesenangan.

Oleh itu, orang Melayu perlu mementingkan pendidikan supaya tidak menjadi bangsa yang mundur. Haji Muhammad Tahir, seorang guru telah mencadangkan supaya pendidikan yang diberikan tidak hanya bercorak agama semata-mata malah disulami dengan ilmu yang diberikan oleh orang-orang Barat.[11]  Kaum Muda meminta orang Melayu supaya menyokong cadangan yang dikemukakan oleh Haji Muhammad Tahir dan menyeru mereka menyuarakan kepada pihak Raja-raja Melayu dan Pesuruhanjaya Tinggi British agar diberi wang peruntukkan khas untuk sekolah-sekolah tersebut. Melalui pendidikan ini, Kaum Muda telah melahirkan ramai tokoh politik seperti Dr. Burhanuddin Al-Helmy, Othman Abdullah dan juga Salmah Mohsin.

Kaum Muda juga membuat pembaharuan dalam pentadbiran di Tanah Melayu. Kaum Muda menyatakan dengan melatih anak-anak negeri menjadi pentadbir dan menggantikan pegawai-pegawai asing dengan pegawai-pegawai anak negeri maka kemajuan akan segera diperolehi.[12] Kaum Muda telah mengambil contoh daripada Turki dan Jepun yang telah meletakkan bangsa mereka sendiri dalam corak pentadbiran negara. Hal ini jauh berbeza dengan sistem pentadbiran di Tanah Melayu ketika itu. British telah diberi kuasa dalam soal pentadbiran manakala golongan raja-raja dan pembesar-pembesar Melayu terasing dan mengasingkan diri daripada rakyat jelata. Selain itu, orang Melayu selalu ketinggalan dalam bidang ekonomi seperti dalam kenyataan ini, “Walaupun sering dikatakan orang Melayu penduduk peribumi negara ini disebut ‘peribumi’ serta menguasai sistem politik dan pemerintahan negara ini, tetapi dalam bidang ekonomi atau perjuangan merebut nilai kebendaan, mereka tewas kepada golongan imigran.”[13] Kenyataan ini jelas menunjukkan bahawa orang Melayu gagal menguasai ekonomi di negara sendiri sedangkan golongan pendatang dapat mengaut keuntungan di Tanah Melayu. Kita lihat orang Melayu dibiarkan oleh pihak penjajah dalam sektor pertanian yang tidak mempunyai daya pengeluaran dan memberikan pulangan yang tidak stabil. Kaum Muda mahu orang Melayu sedar bahawa mereka telah dipergunakan oleh British untuk kepentingan mereka sendiri.

Selain itu, kemasukkan penjajah di Tanah Melayu telah membawa sistem ‘pecah dan perintah’. Sistem ini telah mewujudkan sistem ekonomi kapitalis yang berbeza dengan corak ekonomi yang diamalkan sebelum kedatangan penjajah iaitu sistem ekonomi tradisi. Ekonomi kapitalis telah menyebabkan masalah kemiskinan di Tanah Melayu terus meningkat dan Kaum Muda menyarankan supaya orang Melayu perlu bersaing dengan imigran lain supaya ekonomi di Tanah Melayu dikuasai oleh orang Melayu sendiri.[14]  Kaum Muda bukan sahaja menyedarkan orang Melayu supaya bangkit menentang pihak kolonial malah bangun dari tidur yang lena untuk terus bersaing dengan imigran diTanah Melayu.

            Selain itu, Kaum Muda turut menyarankan kaum wanita untuk mendapatkan ilmu. Kaum Muda menyatakan bahawa perubahan dalam pendidikan perlu dilaksanakan dengan memberi pendidikan sekurang-kurangnya sampai darjah tiga untuk wanita dengan memberi pelajaran Al-Quran dan agama supaya mereka menjadi ibu yang boleh mendidik anak-anak.[15] Pada tahun 1925, Sayid Syeikh Al-Hadi telah menerbitkan sebuah novel yang bertajuk Hikayat Faridah Hanum menegaskan berapa pentingnya pelajaran dan kebebasan wanita kepada masyarakat.[16] Oleh itu, kita lihat pendidikan menyedarkan wanita tentang pentingnya peranan mereka dalam pembangunan masyarakat dan negara.penulisan telah menjadi medium golongan agama untuk menyebarkan kesedaran kebangsaan dan politik orang Melayu.Jelaslah di sini bahawa golongan agama pada awal kurun ke-20 telah menyebabkan kesedaran kebangsaan wujud untuk memperjuangkan kemerdekaan bangsa daripada terus dijajah.

2.2      Parti Politik Islam

2.2.1   Hizbul Muslimin

Pada Mac 1947, persidangan Islam se-Malaysia (Pan-Malayan Islamic conference) yang pertama telah diadakan di Madrasah Ma'ahad al-Ehya as-Sharif di Gunung Semanggol, Perak. Perhimpunan yang ditaja oleh Parti Kebangsaan Melayu Malaya (PKMM) di bawah pimpinan Dr. Burhanuddin al-Helmy dianjurkan untuk membincangkan masalah ekonomi yang dihadapi oleh golongan Melayu-Muslim. Ianya bertujuan membawa gerakan-gerakan dan pemikir-pemikir Islam yang lebih aktif secara politik dan progresif di dalam negeri untuk duduk bersama-sama. Hasilnya MATA, Majlis Agama Tertinggi Malaya (Supreme Religious Council) Malaya telah tertubuh. MATA mula menganjurkan perhimpunan dan kegiatan politik bagi aktivis Melayu-Muslim untuk berkumpul dan berbincang rancangan untuk masa depan dan keperluan untuk mengerahkan masyarakat umum. Majlis itu juga menganjurkan satu persidangan pada 13–16 Mac 1948 yang membincangkan isu tempatan dan antarabangsa yang berkenaan dengan masyarakat umum. Melalui MATA dalam satu mesyuarat agung tahunannya telah berjaya melahirkan Hizbul Muslimin.

Hizbul Muslimin ('Hamim') atau Parti Orang Muslimin Malaya (Muslim People's Party of Malaya), merupakan parti Islam yang pertama di Tanah Melayu telah ditubuhkan pada 17 Mac 1948. Hizbul Muslimin dipimpin oleh Ustaz Abu Bakar al-Baqir.  Hizbul Muslimin ialah parti Islam pertama di Tanah Melayu yang memperjuangkan kemerdekaan dari penjajahan British.[17] Penubuhan Hizbul Muslimin ini bermatlamat untuk  mencapai kemerdekaan, membina masyarakat yang berasaskan Islam dan menjadikan Malaya sebuah negara Islam atau Darul Islam.[18] Terdapat tujuh objektif untuk memastikan matlamat pertubuhan ini tercapai antaranya ialah untuk menjadikan orang Islam di Malaya sedar tentang prinsip-prinsip Islam, menyatukan barisan orang Islam yang berpecah berpegang pada satu ideologi, menyokong kebebasan akhbar, berhimpun dan bercakap, meningkatkan bilangan sekolah, menyediakan pendidikan mengikut keperluan semasa, meningkatkan kebaikkan moral orang-orang Melayu dan juga menjaga ekonomi dan kebajikan orang Melayu.[19]

Tetapi aktiviti Hizbul Muslimin terganggu setelah pengisytiharan darurat pada Jun 1948. Pada Ogos 1948, tujuh orang pemimpin parti Hizbul Muslimim telah ditangkap di bawah undang-undang darurat di antaranya Dr. Burhanuddin dan Ustaz Abu Bakar Bakir, seorang lagi ulama yang terkemuka yang telah menyumbang jasa dalam Hizbul Muslimin iaitu Syeikh Tahir Jalaluddin. Beliau memberikan pendapat mengenai ekonomi rakyat dan sekolah agama rakyat yang diadakan di Gunung Semanggol sehingga menyebabkan Onn bin Jaafar mengeluarkan amaran mengenai "ancaman bahaya dari gunung",[20] Gunung yang dimaksudkan ialah Gunung Semanggol iaitu tempat kelahiran Hizbul Muslimin. Walaupun perjuangan Hizbul Muslimim terkubur begitu sahaja akibat pengisytiharan darurat namun usaha untuk memperolehi kemerdekaan terus diperjuangkan oleh parti politik yang lain. Aktiviti Hizbul Muslimin terhenti, namun keghairahan sokongan rakyat khususnya dari alim ulama terhadap perjuangan politiknya amatlah memberangsangkan. Semangat dan sokongan kental inilah yang akhirnya merintis jalan mudah ke arah penubuhan PAS pada tahun 1951.

2.2.2 Perjuangan Parti Islam Se-Tanah Melayu (PAS).

                 PAS atau Persatuan Islam Se-Malaya (nama asalnya) adalah pertubuhan atau parti politik Melayu yang berteraskan kepada Islam yang ditubuhkan sebelum merdeka sesudah Hizbul Muslimin diharamkan oleh penjajah pada tahun 1948. PAS ang ditubuhkan adalah sebuah parti Melayu yang memperjuangkan hal-ehwal Islam.[21] PAS mempunyai tokoh yang berkaliber seperti Dr. Burhanuddin Al-Helmy iaitu seorang tokoh yang mempunyai wawasan dan berpandangan jauh untuk memajukan parti. Sebelum menjadi Presiden PAS, beliau pernah terlibat dengan Parti Kebangsaan Melayu Melaya (PKMM) iaitu sebuah pertubuhan yang mempunyai matlamat untuk mencapai kemerdekaan untuk Tanah Melayu. Beliau yang telah mencadangkan penubuhan Hizbul Muslimin.

PAS adalah parti yang menjadi pilihan bagi orang-orang melayu yang berpendidikan agama. PAS mempunyai matlamat untuk mewujudkan sebuah negara Islam dan menjadikan pentadbiran Tanah Melayu berasaskan agama Islam. Golongan reformasi ini bukan sahaja berjaya menyedarkan masyarakat Melayu tentang betapa pentingnya menghapuskan penjajah barat bagi mewujudkan sebuah negara Islam, tetapi turut menyuarakan pendapat bahawa kelemahan umat Islam sebenarnya adalah berpunca daripada masyarakat Islam yang tidak mahu mengikut ajaran Islam dengan betul sebagaimana yang terkandung di dalam al-Quran dan Sunnah. Tidak dinafikan bahawa semangat perjuangan yang berteraskan kepada Islam di negara ini telahpun wujud semenjak tahun 1906 lagi, yang telah dibawa dan diperjuangkan oleh golongan pembaharuan atau reformasi Islam yang mendapat pendidikan di Timur Tengah (antaranya termasuklah Syed Sheikh al-Hadi, Sheikh Tahir Jalaluddin dan Haji Abbas Mohd. Taha) yang berpusat di Singapura, Melaka dan Pulau Pinang, PAS yang muncul pada tahun 1951 adalah atas kesedaran masyarakat Melayu (pada waktu itu) untuk melihat Agama Islam dapat ditegak dan didaulatkan di negara ini.

PAS telah mewarisi gerakan Islam daripada Hizbul Muslimin yang bergiat dalam politik negara, memajukan organisasi PAS dan menjalankan tugas PAS sebagai pendakwah Islam. Dr. Burhanuddin telah mengkritik Suruhanjaya Reid berkaitan isu kerakyatan jus soli, penggunaan bahasa Melayu, kedudukan orang-orang Melayu dan mengenai pendidikan kebangsaan.[22] Satu memorandum telah dihantar kepada Suruhanjaya Reid dan disokong oleh ahli-ahli yang lain. Dr. Burhanuddin telah membentuk pendirian politik PAS dan beliau merupakan seorang nasionalis Melayu yang cuba menegakkan kebangsaan Melayu dan dasar Melayu Raya. Beliau banyak memainkan peranan dalam usaha memantapkan dan memperkembangkan PAS serta menyalurkan ideanya dalam usaha menuntut kemerdekaan negara. Perjuangan golongan agama sehingga 1957, telah di akhiri dengan perjuangan parti PAS yang sehingga kini masih lagi mempertahankan kemerdekaan Negara.

Kesimpulan.

           Daripada huraian yang telah saya kemukakan dapatlah kita ketahui bahawa golongan agama merupakan pencetus kesedaran awal tentang nasib bangsa dan negara di Malaysia. Mereka menjadi pencetus  kesedaran terhadap nasib bangsa melayu di negeri mereka sendiri. Merekalah yang menggerakkan kaum melayu untuk menaikkan taraf kaum sendiri. Tanpa kesedaran daripada golongan agama  mungkin kita rakyat Malaysia masih lagi berada di bawah jajahan penjajah. Mereka telah menaikkan semangat nasionalisme orang Tanah Melayu hingga sekarang kita merdeka dan menjadi sebuah Negara Malaysia yang membangun memberi keuntungan kepada Orang Melayu bahkan kepada kaum Cina, India dan kaum-kaum lain di Malaysia.  Perjuangan golongan agama adalah menjurus kepada memerdekan tanah air hingga ke saat ini. Hingga kini PAS yang telah menyertai politik di Malaysia masih bermatlamat mempertahankan kemerdekaan dan kedaulatan negara Malaysia untuk menjadikan Malaysia  terdiri daripada masyarakat dan pemerintahan yang terlaksana di dalam nilai-nilai Islam walaupun Negara Malaysia sekarang ditadbir oleh kerajaan UMNO.

Bibliografi

Abdul Aziz Mat Ton. 2006. Pengislahan Masyarakat Melayu Perbincangan al-Imam (1906-1908), Kuala Lumpur:  Dewan Bahasa dan Pustaka.

Abdullah Haji Jaafar. 1985. “Al-Imam”, dalam Khoo Kay Kim, Sejarah Masyarakat Melayu Moden, Kuala Lumpur:   Penerbitan Universiti Malaya.

Abdul Rahman Haji Ismail. 2006. “Bangsa Ke Arah Ketepatan Makna dalam Membincangkan Nasionalisme  Melayu”, Nasionalisme dan Revolusi di Malaysia dan Indonesia, Pulau Pinang: Penerbitan Universiti Sains Malaysia.

Abdul Razak Ayub.1985. Perpecahan Bangsa Melayu, Selangor: Dewan Pustaka Fajar.

Azimah Abd.Manaf.2012. Malaysia:Gerakan Kesedaran & Nasionalisme,Kuala Lumpur:Utusan Publications & Distributors Sdn.Bhd.

Hizbul Muslimin, 26 Disember diambil dari http://ms.wikipedia.org/wiki/Hizbul_Muslimin

Kamaruddin Jaafar. 2003. Dr. Burhanuddin Al-Helmy ‘Pemikir dan Perjuangan’, Selangor: Seri Kembangan.

K.Ratnam.1999.Sejarah Malaysia,Asia Tenggara,Asia Selatan,Asia Timur,Selangor:Pustaka Sarjana Sdn.Bhd.

Mohammad Redzuan Othman,2005, Islam dan Masyarakat Melayu Peranan dan Pengaruh Timur Tengah, Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti Malaya.

Parti Islam Semalaya, 26 Disember 2013 diambil dari http://ms.wikipedia.org/wiki/Parti_Islam_Se-Malaysia

William R. Roff. 2003. Nasionalisme Melayu, Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti Malaya.

---

[1]Abdul Rahman Haji Ismail,2006, “Bangsa Ke Arah Ketepatan Makna dalam Membincangkan Nasionalisme Melayu”,Pulau Pinang: Penerbitan Universiti Sains Malaysia,hlm.1.

[2] William R. Roff,2003, Nasionalisme Melayu, Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti Malaya, hlmn.27.

[3] Abdul Aziz Mat Ton,2006, Pengislahan Masyarakat Melayu Perbincangan al-Imam (1906-1908), Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, hlmn.1.

[4] Mohammad Redzuan Othman,2005, Islam dan Masyarakat Melayu Peranan dan Pengaruh Timur Tengah, Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti Malaya, hlmn.113.

[5] Abdullah Haji Jaafar,1985, “Al-Imam”, dalam Khoo Kay Kim, Sejarah Masyarakat Melayu Moden, Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti Malaya, hlmn.87.

[6] Ibid.

[7] Abdul Aziz Mat Ton,2006, Pengislahan Masyarakat Melayu Perbincangan al-Imam (1906-1908), Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, hlmn.254.

[8] Abdullah Haji Jaafar,1985, “Al-Imam”, dalam Khoo Kay Kim, Sejarah Masyarakat Melayu Moden, Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti Malaya,hlmn. 87.

[9] K.Ratnam,1999, Sejarah Malaysia, Asia Tenggara,Asia Selatan,Asia Timur, Selangor :Pustaka Sarjana Sdn.Bhd, m.s114.

[10] Abdul Aziz Mat Ton,2006, Pengislahan Masyarakat Melayu Perbincangan al-Imam (1906-1908), Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, hlmn. 416.

[11] Abdullah Haji Jaafar,1985, “Al-Imam”, dalam Khoo Kay Kim, Sejarah Masyarakat Melayu Moden, Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti Malaya, hlmn. 87.

[12] Ibid., hlmn.97.

[13] Abdullah Haji Jaafar,1985, “Al-Imam”, dalam Khoo Kay Kim, Sejarah Masyarakat Melayu Moden, Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti Malaya, hlmn.88.

[14] Ibid.

[15] Abdullah Haji Jaafar,1985, “Al-Imam”, dalam Khoo Kay Kim, Sejarah Masyarakat Melayu Moden, Kuala Lumpur: Penerbitan Universiti Malaya, hlmn.93.

[16] Ibid.,hlmn.100.

[17] Hizbul Muslimin, 26 Disember 2013, diambil dari http://ms.wikipedia.org/wiki/Hizbul_Muslimin .

[18][Abdul Razak Ayub, 1985, Perpecahan Bangsa Melayu, Selangor: Dewan Pustaka Fajar,hlmn.45..

[19] Ibid.

[20]Hizbul Muslimin,26 Disember 2013, diambil dari http://ms.wikipedia.org/wiki/Hizbul_Muslimin.

[21] Parti Islam Semalaya, 26 Disember 2013, diambil dari http://ms.wikipedia.org/wiki/Parti_Islam_Se-Malaysia

[22] Kamaruddin Jaafar, 2003, Dr. Burhanuddin Al-Helmy ‘Pemikir dan Perjuangan’, Selangor: Seri Kembangan, hlmn. 214.